SPORCULARDA BAŞARI VE BAŞARISIZLIĞIN NEDENLERİ

(Genç Hentbolcularda bir araştırma)

FERUDUN DORAK** Şefik TİRYAKİ

E.Ü. Bed. Eğt. Böl. Öğr. Görevlileri

Sporun en önemli özelliklerinden bir tanesi doğasında yarışma(rekabet) olgusunun bulunmasıdır. Bir sportif yarışmayı ya da müsabakayı kazanan sporcu veya takımlar başarılı olarak değerlendirilir. Bir yerde yarışmanın veya müsabakanın sonucu önemli olmaktadır. Kazanıyorsa başarılı kaybediyorsa başarısız olmaktadır. (luschen, 1970)Ama, acaba sporcular başarı ya da başarısızlıklarını nasıl açıklamaktadır?

Sporcuların başarılı ya da başarısız oldukları zaman ileri sürebilecekleri nedenler farklı olabilir. Bazı sporcular başarı yada başarısızlıklarını içsel nedenler(yetenek,çaba) yüklemlerken,bazı sporcularda dışsal nedenlere(işin güçlüğü,şans) yüklemleyebilirler. Psikolojide bu konu denetim odağı ve yüklemleme kuramı ile açıklanır.

Rotter(1966)denetim odağına temel sayılan makalesinde iç ve dış kontrol kavramları sosyal öğrenme çerçevesine sokmuştur. Sosyal öğrenim kuramcıları davranış ile davranışın pekiştiricileri arasında bağ kurmanın önemini vurgulamaktadırlar. Böylece bazı bireyler pekiştirmeleri kendi yaptıkları yada nasıl bir insan olduklarından kaynaklandığını düşünme eğilimindeyken,diğer bazı bireyler bu pekiştirmelerin tamamen dış konulara bağlı olduğunu düşünme eğilimindedirler.Bu durumda genellikle şans,kader olayların,olayların karmaşıklığı,çeşitli güçlükler dile getirilmektedir.

Şekil 1 Fritz Heider'in Temel Model Şeması (Fritz Heider, psychology of interpersonel Relations, New Jersey, Laurence bilbaum. Associatesinc.)

Rotter içsellik ve dışsallığı buna dayanarak tanımlamaktadır. Pekiştirici dışa bağlı olarak yorumlandığında bireyin dış kontrole inandığını,aksine birey,olayın kendi davranışına ya da kişisel özelliklerine bağlı olduğunu düşünüyorsa iç kontrole inandığını söyleyebiliriz.Eğer birey kendi davranışı ile pekiştirici arasında bağ kuruyorsa,pekiştirme,bu davranışın benzer durumda yeniden ortaya çıkma olasılığını arttıracaktır.Aksine raslantıya,şansa vb. etmenlere bağlanıyorsa bu durumda söz konusu olasılık değişmeyecektir.

Rotter bu görüşleri ileri sürmekle birlikte yüklemleme kuramını kanıtlanmış kurucusu Fritz Heidr dir.Şekil 1de görüldüğü gibi ya kişiye ya çevreye ya da her ikisine de yüklemlenir.Kişisel güç yetenek ve çaba faktörlerinden oluşurken;çevresel güç;işin güçlüğü ve şans faktörlerinden oluşmaktadır.Heider’e göre davranışsal kişisel güç ve davranışsal gücün toplamıdır.

Weiner,Heider’in 4 ana faktörünü alıp bunu iki nensel boyutta yeniden yapılandırmıştır.Bu görüldüğü gibi istikrarlılık;istikrarlı ve istikrarsız yüklemlemelerden oluşurken,denetim odağı;içsel ve dışsal denetim odağından oluşmaktadır.Denetim odağı;kişilerin kendilerine neler olduğunu kişisel olarak kontrol edip etmedikleriyle ilgili inançlarını ifade eden psikolojik bir yapıdır.İçsel kontrol sahibi olan bireyler kendi davranışlarını sonucu etkilediğine inanırlarken,dışsal kontrolü olanlar ise sonuçları şans,kader,zor rakip,yanlı yönetim vb. dış güçlere bağlamaktadırlar.

İSTİKRARLILIK	DENETİM ODAĞI
İSTİKRARLI	İÇSEL	DIŞSAL
	YETENEK	İŞİN GÜÇLÜĞÜ
İSTİKRARSIZ	ÇABA	ŞANS

ŞEKİL2: Weiner’ın nedensel yüklemlemeleri sınıflandırma şeması

Weiner, kişiliklerin başarı ya da başarısızlıklarını şekilde gösterilen 4 faktörden birine bağladıklarını söylemiştir. Eğer bir güreşçi yenildikten ya da bir futbolcu takımı kaybettikten sonra yenilme veya maçı kaybetme nedenin şansa bağladığını söylerse gerçekte söylemek istediği, nedenini dışsal ve istikrarsız olduğu bir daha karşılaştıklarında yenebileceklerdir. Yenilginin yetenek eksikliğinden kaynaklandığını söylerse,gerçekten nedenin içsel olduğu, değişmeyeğini, ikinci kez karşılaştıklarında da yenileceğini söylemektedir.

Başarıya gereksinme durumunda bazı sporcular başarısızlığın kaçınılmaz olduğuna inanmaktadırlar. Yarışma sırasında bu özelliği gösteren bir sporcu öğrenilmiş başarısızlıktan şikayetçiydi. Başarısızlık korkusu altında performans bozukluğu gösteren, öğrenilmiş çaresizliğe sahip sporcular başarısızlıklarını yetenek eksikliği gibi istikrarlı faktöre yüklemlemeye eğilimlidir. Başarıyı, istikrarlı faktörlere yüklemlemek sporcuya, başarının gelecek için gerçekçi bir beklenti olduğunu öğretir. Fakat başarısızlığı istikrarlı faktörlere yüklemlemek gelecek için başarısızlığın gerçekçi bir beklenti olabileceğini söyler.

Bir teknik direktör, bir(coach)ya da antrenör sporcularına başarı ve başarısızlığa uygulanmaya yüklemlemeler yapmaları için isteklendirerek onların kendine güven ve kendine yeterlilik duygularını arttırmalıdır.(Valla frieze 1976) Başarılı olan sporcular başarıyı hem istikrarlı hem içsel olarak görmeye isteklendirilmelidirler. Çünkü sporcunun gurur duymaya gereksinim vardır, çünkü sporcu başarını tekrar edeceğini hissetmelidir. Tekrarlanmış başarısızlığı yaşayan sporcular istikrarsız ve içsel yüklemlemeyi seçmeye isteklendirilmelidirler. Böyle bir yüklemleme sporcuya başarısızlığın tekrarlanmayacağını gösterebilecektir. Başarısızlık için sürekli olarak dışsal- istikrarsız(şans) yüklemlemeyi desteklemek akıllıca değildir. Çünkü,sporcu kötü şansın ya da kötü yönetimin(müsabakanın yönetimi)bütün düş kırıklıklarını nedeni olduğunu sanabilir.Yüklemleme yargıları şekil3te gösterilmiştir.

Spor ortamındaki denetim odağı konusunda bazı ilginç bulgulardan söz edilmiştir.Hutchinson(1972)ve Diguiseppe(1973)tarafından yapılan çalışmalar takım sporu ve bireysel spor yapan sporcuların denetim odağı yönünden farklılık göstermediklerini ortaya koymuştur.Chalip(1980),stres altında içsel denetimli olanların dışsal denetimli olanlara göre daha az performans bozukluğu gösterdiklerini ve daha iyi işe yönelik davranışlar sergilediklerini öne sürmüştür.Yine yapılan araştırmalar erkek ve kadın sporcular arasında nedensel yüklemlemeler bakımından bir farklılık olmadığını ortaya koymuştur.(Gill 1980,Spink/Robert 1980,Kliber/Duda 1981,Scanlan/Passer 1978,1979).

Bizim yaptığımız araştırmanın amacı da, kazanan ve kaybeden(bir başka ifadeyle yenen ve yenilen ya da dereceye giren ve girmeyen)genç hentbolcuların kazanma ve kaybetme nedenlerini bir diğer deyişle başarı ya da başarısızlıklarını neye bağladıklarını, yine başarılı kız ve başarılı erkek hentbolcuların denetim odağı yönünden başarı ya da başarısızlık nedenleri arasında bir farkın olup olmadığını belirlemektedir.

Başarılı erkek hentbolcularla, başarılı kız hentbolcular başarılarını içsel nedenlere(yetenek ve çaba’ya)yüklemlerken,başarısız erkek hentbolcularla başarısız kız hentbolcular da başarısızlıklarını yine içsel nedenlere yüklemlemişlerdir.

ŞEKİL 3Başarılı ve başarısız istikrarlı ve istikrarsız yüklemleme sonuçlarını gösterir ŞEMA

4-5 yıldır hentbol oynayan bu sporcuların denetim odaklarının içsel çıkması sporun sporculardaki denetim odağını dıştan içe doğru değiştirdiğini düşündürmüştür. Eğer başarısız olanlar dışsal çıksalardı yani işin kolay olduğunu(rakibin zayıf olduğunu)ya da şanslarını yardım ettiğini belirtselerdi o zaman gelecekteki başarılarından emin olamayacaklardı.Başarı için az sorumluluk aldıklarını daha az öğünç payı çıkartarak açıklamış olurlardı.Başarısız olanlarda dışsal çıkabilir.O zaman işin güç olduğunu (rakibin güçlü olduğunu),şanslarının olmadığını söyleyerek bütün yenilgilerinin nedeninin bunlar olduğunu sanabilirlerdi.Ancak başarısız hentbolcularını başarısızlık nedenlerini yalnızca yetenek faktörüne bağlamaları onlarda başarısızlığın kaçınılmaz olduğuna ilişkin bir inancın yerleşmesine neden olabilir.Sanki öğrenilmiş çaresizliğe sahip gözükürler. Bundan dolayı başarısız hentbolcuların başarılılarda yeniden karşılaşmaları durumunda yine kaybedeceklerini kestirmek olasıdır.Eğer başarısız hentbolcuların içsel denetimin istikrarsız faktörüne(çabaya)yüklemleme yapması,eğitimci ve antrenörler tarafından sağlanabilirse,o zaman başarısız hentbolcular daha fazla çalışıp daha çok çaba harcadıklarında durumun değişebileceğini,yenildikleri bir takımla yeniden karşılaştıklarında sonucun belirlenmesinin güç olabileceğini düşünebileceklerdir. Yukarıda belirtildiği gibi hentbolcunun başarısızlık nedenini istikrarlı faktör olarak yeteneğe yüklemlediğini belirler ve bu yüklemlemesi değiştirilmezse,sporcu ne kadar çaba harcarsa harcasın başarılı olmasını mümkün olmadığı pekişecek ve yarışma sporlarına katılamayacaktır.Aslında böyle sporcuların performans sporu yapmaları da düşünülmez.Spink(1978),İso-Ahola(1977),Spink/Roberts(1980)da sporcuların gerçek başarı ve başarısızlığın içsel nedenlere,tartışmalı sonuçları ise dışsal nedenlere yüklemlediklerini göstermiştir.

Araştırmalarımızda başarılı erkek ve kız hentbolcular arasında nedensel yüklemlemeler açısından bir fark olmadığı ortaya çıkmıştır.Benzer sonuçlar Gill(1980),Gill/Gross(1977),Spink/Roberts(1980) tarafından yapılan araştırmalarda da bulunmuştur.Kız sporcuların başarı ve başarısızlıklarını içsel nedenlere yüklemlemeleri olumludur. Kızlarda erkekler gibi içsel denetim olduklarını ve dışsal kontrollü kişiler olmadıklarını belirtmektedirler.Kızlarda kendi güçlerine inandıklarını herhangi bir sonucun sorumluluğunu üstlenebileceklerini söylemektedirler.

YÖNTEM

Denekler:Denekler,1988 yılında İstanbul da yapılan Enka kupası hentbol turnuvasına katılan erkek ve kız takımların sporcularından oluşmaktadır.Araştırmamıza yaşları 14-17 arasında değişen 43 erkek ve yaşları yine 14-17 arasında değişen 26 kız olmak üzere toplam 69 denek katılmıştır.Denekler 4-5 yıllık hentbolculardır.Turnuvaya katılan 13 erkek takımından 1. ve 2. olan takımların sporcuları(n=24) ile 12. ve 13. olan takımların sporcuları ve kızlarda 1.(n=14) ve sonuncu olan takımın sporcuları (n=12)araştırmaya dahil edilmiştir.

Veri toplama aracı:Deneklere’’tel-aviv denetim odağı’’ ölçeği uygulanmıştır.Bu ölçek 1975 yılında N.A Milgram ve R..M milgram tarafından geliştirilmiş ölçeğin Türkiye deki güvenirlik ve geçerlilik çalışması ise E.Ü Ede.Fak. Psi. Bölümünden uzm. Candan Kurt tarafından yapılmıştır.Bu ölçekte 24 soru bulunmaktadır. Bu 24 sorunun 12 si pozitif,12 si negatif itemlerden oluşmaktadır.Ölçeğin yanıt seçenekleri 5 tanedir.Denek bu 5 li ölçek üzerinde seçeneklerden hangisini tercih ettiğini işaretleyerek gösterir.

İstatiksel dizayn:Deneklerden elde edilen verilerin analizi E.Ü Bil. Araş. Ve Uyg.merkezi nde yapılmış,verilere aşağıda belirtilen amaçlar için ‘’t’’ testi uygulanmıştır.

1-Başarılı erkek hentbolcularda(n=24),başarısız erkek hentbolcular(n=19) arasında’’denetim odağı’’yönünden bir farkın olup olmadığının belirlenmesi.

2-Başarılı kız hentbolcularda(n=14),başarısız kız hentbolcular(n=12) arasında denetim odağı yönünden bir farklılığın olup olmadığının belirlenmesi.

3-Başarılı erkek hentbolcularla,başarılı kız hentbolcular arasında’’denetim odağı’’yönünden aralarında bir fark olup olmadığının belirlenmesi.

SONUÇ VE TARTIŞMA

İstatiksel sonuçlar yukarıda araştırıldığı belirtilen her 3 durumda da denekler arasında anlamlı bir farklılığın olmadığını ortaya koymuştur.

Başarılı-başarısız erkek hentbolcularda

t=0.81 p>0.05

Başarılı –başarısız kız hentbolcularda

t=0.02 p>0.05

Başarılı erkek-başarılı kız hentbolcularda

t=1.05 p>0.05

Konuya ilişkin yapılan literatür taraması ve yaptığımız araştırma sonucunda belirginleşen ilkeleri şu şekilde sıralayabiliriz:

1-Sporcuların başarılı ya da başarısızlığa ilişkin sonuçları açıklamak için seçtikleri yüklemlemeler,onların motivasyon yapılarıyla ilgili açığı da ortaya çıkarır.

2-İçsel denetim odağı dışsal denetim odağına tercih edilmelidir.

3-Sporcular beklenen sonuçlara yanıt olarak, istikrarlı yüklemlemeleri , beklenmeyen sonuçlara ise istikrarsız yüklemlemeleri gösterme eğilimindedirler.

4-Başarıyı yetenek gibi içsel –istikrarlı neden yüklemek sporcunun kendine güveni için yararlıdır.

5-Başarısızlığı içsel istikrarlı nedene yüklemlemek sporcunun kendisine olan saygısını zedeler.

KAYNAKLAR

BİLGİN , N.(ed.)(1988)Sosyal psikolojiye giriş.İzmir E.Ü. Ede. Fak. Yay. No 48, S. 151-173

CHARLİP, L.(1980)’’Social learning theory and sport success:Evidence and impilications’’.J.sport behav. No 3,s.76-85

DİGUİSEPPE,R.A.(1973)’’internal-external control of reinforcement and participation in team,individual and intramural sports’’ J. Percep.Motor skills.No 36 ,s.36,s.33-34

GİLL,D.L.(1980)’’success-failure attributionsin comtetitive groups:an exeptionsand egocentrism’’J.Sports psyc..no 2 s.106-114

HEİDER ,F(1958)the psychology of ınterpersonal relations..New York wiley.

HUTCHİNSON,B.(1972)’’locus of participation in intercollegiate athletics’’.Doc.Disser…sprinfield College.Springfield MA..

ISO-AHOLA,S.E.(1977)’’İmmediate attributional effects of success and failure in the field:Testing some laboratory hypotheses’’Euro J. Social psyc. No.7,s.275-296

KLEİBER . D.A., DUDA,J.L.,ROBERTS,G.C.(1981)’’An analysis of motivation in children’s sports.The role of perceived competence in participation ‘’J.SPORT PSYC. No.3,s.206-216

LUSCHEN,G(1970)’’Cooperation ,assocition contest’’J.Confil.Resol.no.14,s.21-34

ROTTER J.B.(1966)’’GENERALİZED expectancies for internal vs. external control of reinforcement’’Psyc.monog.Vol.81,no 1

SCANLAN,T.K,PASSER M. W.(1978)’’Factors related to competitive stres among youth participants.’’J. MED.SCİ. İN SPORT. NO 10,S.103-108

SCANLAN,T.K,PASSER,M.W(1979)Sources of competitive stres in young famele athletes J.sport psyc.s.151-159

SPİNK,K.S,,(1978)’’CORRELATİON between two methods of assessing causall attiributions’’percep.motor skills.no.1,s.173-174

SPİNK ,K.S,ROBERTS G.C.(1980)’’Ambiguity of outcome and causal attributions‘’J.SPORT psyc.no.2 s.237-244

VALLE,V.A FRİEZE,I.H.(1976)’’THE Stability of causal attribution as a mediator in changing expectations for success’’J..Perso.socia psyc. No 33,s.579-587

WEİNER,B.(1972)Theories of Motivation:frpm mechanism to cognition.CHİCAGO:Rand Mc nally.

Yayına Hazırlayan : Mısra Zehra KOÇ